किल्ले तोरणा

किल्ले तोरणा याची सारांशीक माहिती 

नाव: तोरणा

उंची: १४०३ मीटर/४६०४ फूट

प्रकार: गिरिदुर्ग

चढाईची श्रेणी: मध्यम

जिल्ह्याचे ठिकाण: पुणे जिल्हा, महाराष्ट्र. 

जवळचे गाव: वेल्हे

डोंगररांग: सह्याद्री

वैविध्यपूर्ण संस्कृती, समृद्ध वारसा आणि ऐतिहासिक खुणा यासाठी ओळखले जाणारे महाराष्ट्र, अनेक शतकांच्या इतिहासाचे साक्षीदार असलेले अनेक किल्ले आहेत. सह्याद्रीच्या रांगेत अभिमानाने उभा असलेला असाच एक किल्ला म्हणजे तोरणा किल्ला. “प्रचंडगड” (भक्कम किल्ला) म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या, तोरणा किल्ल्याचा एक आकर्षक इतिहास आहे जो आपल्याला मराठा योद्ध्यांच्या कालखंडात आणि त्यांच्या शौर्याकडे परत घेऊन जातो.

महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यात वसलेला किल्ले तोरणा, महापुरुष छत्रपती शिवाजी महाराजांनी काबीज केलेला पहिला किल्ला होण्याचा मान आहे. हा किल्ला सामरिकदृष्ट्या समुद्रसपाटीपासून सुमारे 1,403 मीटरच्या उंचीवर स्थित आहे, जो आजूबाजूच्या लँडस्केपचे कमांडिंग दृश्य प्रदान करतो.

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापना करीत असताना इ.स. १६४७ मध्ये सर्वप्रथम घेतलेला हा किल्ला आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला घेऊन स्वराज्याचे तोरण बांधले म्हणून या किल्ल्याचे नाव तोरणा किल्ला असे ठेवण्यात आले. त्याच्या प्रचंड विस्तारामुळे महाराजानी याचे नाव बदलून ‘प्रचंडगड’ असे ठेवले.

या किल्ल्यावर किल्ल्याचे बांधकाम चालू असताना सापडलेल्या धनाचा उपयोग शिवाजी महाराजांनी किल्ले राजगडाच्या बांधणीसाठी केला.पुरंदरच्या तहात जे किल्ले मोगलांना दिले त्यामध्ये तोरणा महाराजांकडेच राहिला होता. विशेष म्हणजे औरंगजेब बादशहाने लढाई करून जिंकलेला असा हा मराठ्यांचा एकमेव किल्ला होय. तोरणा गडावर मेंगाई देवीचे प्राचीन मंदिर आहे.संभाजी महाराजांची निर्घृण हत्या झाल्यावर हा किल्ला मोगलांकडे गेला.

तोरणा किल्ल्याने मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात मोलाची भूमिका बजावली आहे. ते ताब्यात घेतल्याने शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीची सुरुवात झाली आणि या प्रदेशात स्वराज्य (स्वराज्य) स्थापन करण्यासाठी त्यांनी केलेले प्रयत्न. १६४३ मध्ये शिवाजी महाराजांच्या ताब्यात येण्यापूर्वी हा किल्ला विजापूर सल्तनतच्या ताब्यात होता.

तोरणा किल्ल्याची स्थापत्य कला त्याच्या बांधकाम व्यावसायिकांच्या अभियांत्रिकी कौशल्याचा पुरावा आहे. किल्ल्यामध्ये मोठ्या दगडी भिंती, बुरुज आणि दरवाजे आहेत जे हल्ल्यांना तोंड देण्यासाठी आणि युद्धादरम्यान धोरणात्मक फायदे प्रदान करण्यासाठी डिझाइन केलेले होते. तटबंदीमध्ये एक सुंदर कोठी दरवाजा, अभ्यागतांचे स्वागत करणारे भव्य प्रवेशद्वार देखील समाविष्ट आहे.

तोरणा किल्ला ट्रेकिंग:

आज, तोरणा किल्ला केवळ एक ऐतिहासिक वास्तू नाही तर एक लोकप्रिय ट्रेकिंग गंतव्य देखील आहे. देशभरातील ट्रेकिंगचे उत्साही लोक तोरणाला त्याची शिखरे जिंकण्यासाठी आणि त्याच्या ऐतिहासिक खजिन्याचा शोध घेण्यासाठी येतात. हा ट्रेक निसर्गाशी जोडण्याची, चित्तथरारक दृश्ये पाहण्याची आणि मराठा योद्ध्यांच्या पावलावर पाऊल ठेवण्याची संधी देते.

किल्ल्यावरील आवश्‍यक आकर्षणे:

बिनी दरवाजा: किल्ल्याचे हे प्रवेशद्वार गुंतागुंतीच्या कोरीवकामांनी सुशोभित केलेले आहे आणि स्थापत्यशास्त्राचा अद्भुत नमुना आहे.

हनुमान बुरुज: भगवान हनुमानाच्या नावावर असलेला हा बुरुज आजूबाजूच्या डोंगर आणि दऱ्यांचे विहंगम दृश्य देतो.

तोरणेश्‍वर मंदिर: किल्‍ल्‍याच्‍या शिखरावर, तुम्‍हाला शिवाला समर्पित तोरणेश्वर मंदिर दिसेल. हे एक पवित्र स्थान आहे ज्याला ऐतिहासिक महत्त्व आहे.

झुंजार माची: झुंजार माचीवरून आपल्याला रायगड, लिंगाणा, राजगड, पुरंदर किल्ला, सिंहगड हे किल्ले दिसून येतात.

कोकण दरवाजा: झुंजार माचीवरून बुधला माचीकडे जाताना कोकण दरवाजा लागतो.

बुधला माची: कोकण दरवाजा आपल्याला बुधला माचीकडे जाता येते.

तोरणा किल्ल्याचा वारसा:

किल्ले तोरणा चा वारसा केवळ ऐतिहासिक महत्त्वापुरता मर्यादित नाही तर मराठी माणसाच्या अभिमानातही त्याचे योगदान आहे. किल्ला इतिहासप्रेमी, ट्रेकर्स आणि साहसी साधकांना आकर्षित करत आहे ज्यांना त्याच्या समृद्ध भूतकाळात आणि नैसर्गिक सौंदर्यात विसर्जित करायचे आहे.

किल्ले तोरणा, त्याच्या गौरवशाली इतिहासासह आणि चित्तथरारक निसर्गदृश्यांसह, महाराष्ट्राचा वारसा आणि लवचिकतेचे प्रतीक आहे. हे असे ठिकाण आहे जिथे मराठ्यांच्या शौर्याचे प्रतिध्वनी अजूनही गुंजत आहेत आणि जिथे आधुनिक काळातील शोधक वर्तमानाचे सौंदर्य स्वीकारताना भूतकाळाची झलक अनुभवू शकतात. त्यामुळे, जर तुम्ही महाराष्ट्राला भेट देण्याची योजना आखत असाल, तर या उल्लेखनीय किल्ल्याचा मनमोहक इतिहास जाणून घेण्यासाठी तुमच्या प्रवासात तोरणा किल्ल्याचा समावेश करायला विसरू नका. 

किल्ल्यावरील राहण्याची सोय:
तुम्ही किल्ल्यावरील मेंगाई देवीच्या मंदिरात रात्री थांबू शकता याशिवाय गडावर राहण्याची दुसरी व्यवस्था नाही.

किल्ल्यावरील खाण्याची सोय:
किल्ल्यावर खाण्यापिण्याची व्यवस्था नाही त्यामुळे स्वताचे खायचे पदार्थ व पाणी जवळ बाळगवावे.

मुंबई आणि पुणे या दोन्ही ठिकाणांहून तोरणा किल्ल्याला भेट देणे हे इतिहासप्रेमी आणि ट्रेकिंग प्रेमींसाठी एक उत्तम साहस आहे. दोन्ही शहरांमधून तोरणा किल्ल्यावर कसे पोहोचायचे याचे दिशानिर्देश खाली दिले आहेत:

मुंबई ते तोरणा किल्ला:

रस्त्याने:

तुमचा प्रवास मुंबईपासून सुरू करा आणि मुंबई-पुणे एक्सप्रेसवेकडे जा.

मुंबईपासून अंदाजे 150 किलोमीटर अंतरावर असलेल्या पुण्याला पोहोचेपर्यंत एक्स्प्रेस वेवर गाडी चालवा.

एकदा पुण्यात आल्यावर तुम्ही थांबून शहर एक्सप्लोर करू शकता किंवा किल्ले तोरणाकडे जाऊ शकता.

पुण्याहून, तोरणा किल्ल्याजवळ असलेल्या वेल्हे या गावाकडे जा. वेल्हे हे किल्ले तोरणा ट्रेकसाठी पायथ्याचे गाव आहे.

पुणे ते वेल्हे हे अंतर अंदाजे 50 किलोमीटर आहे आणि ते कारने सुमारे 1.5 ते 2 तासात कापले जाऊ शकते.

एकदा तुम्ही वेल्हेला पोहोचलात की, तुम्ही नेमक्या ट्रेकिंग ट्रेल आणि गाडी पार्किंगच्या सुविधांसाठी स्थानिक लोकांशी संपर्क /चौकशी करू शकता.

आगगाडीने:

मुंबईहून पुण्याला जाण्यासाठी ट्रेन पकडावी. मुंबई आणि पुणे वारंवार रेल्वे सेवेने चांगले जोडलेले आहेत. डेक्कन एक्स्प्रेस, प्रगती एक्स्प्रेस आणि इंद्रायणी एक्स्प्रेस या गाड्या लोकप्रिय पर्याय आहेत.

पुण्याला पोहोचल्यानंतर, तोरणा किल्ल्याच्या पायथ्याचे गाव वेल्हे येथे बसने किंवा कार भाड्याने घेऊन तुम्ही तुमचा प्रवास सुरू ठेवू शकता.

सार्वजनिक वाहतुकीद्वारे:

तुम्ही मुंबई ते पुण्याला येण्यासाठी  बस घेऊ शकता, जी अनेक राज्य आणि खाजगी बस ऑपरेटर्सद्वारे चांगल्या प्रकारे जोडलेली आहे. मुंबई सेंट्रल बस डेपो, दादर आणि बोरिवली यासारख्या मुंबईतील विविध ठिकाणांहून बसेस सुटतात.

पुण्याला पोहोचल्यानंतर, तुम्ही स्थानिक टॅक्सी भाड्याने घेऊ शकता किंवा वेल्हेला जाण्यासाठी स्वारगेट बस स्थानाकावरून बस पकडू शकता.

वेल्हेमध्ये गेल्यावर तुम्ही तोरणा किल्ल्यापर्यंतचा ट्रेक सुरू करू शकता.

पुणे ते तोरणा किल्ला:

रस्त्याने:

पुणे शहरापासून सुरुवात करून नैऋत्येकडे वेल्हेच्या दिशेने जा.

वेल्हे पुण्यापासून सुमारे 50 किलोमीटर अंतरावर आहे आणि कारने प्रवास करण्यासाठी अंदाजे 1.5 ते 2 तास लागतात.

तोरणा किल्ला ट्रेकसाठी पायथ्याचे गाव असलेल्या वेल्हेला पोहोचा आणि ट्रेकिंगच्या दिशानिर्देश आणि पार्किंगसाठी लोकांशी संपर्क /चौकशी करू शकता.

आगगाडीने:

तुम्ही पुण्यात असाल तर, वेल्हेला जाण्यासाठी थेट रेल्वे सेवा नाही. तुम्ही भारताच्या इतर भागातून येत असाल तर तुम्ही पुणे जंक्शनला ट्रेन पकडू शकता आणि आधी सांगितल्याप्रमाणे बस किंवा कारने वेल्हेला जाऊ शकता.

सार्वजनिक वाहतुकीद्वारे:

तुम्ही सार्वजनिक वाहतुकीने प्रवास करत असाल, तर वेल्हेला जाण्यासाठी तुम्ही पुणे शहर बस (स्वारगेट बस स्थानाकावरून) किंवा सामायिक टॅक्सी घेऊ शकता.

वेल्हे येथून तुम्ही तोरणा किल्ल्यापर्यंतचा ट्रेक सुरू करू शकता.

तोरणा किल्ला ट्रेकिंग:

वेल्हेला पोहोचल्यावर तुम्ही किल्ले तोरणाचा ट्रेक सुरू करू शकता. ट्रेकिंग ट्रेल चांगली चिन्हांकित आहे आणि ट्रेकर्ससाठी एक लोकप्रिय मार्ग आहे. तुमचा वेग आणि फिटनेस स्तरावर अवलंबून शिखरावर पोहोचण्यासाठी साधारणतः 3-4 तास लागतात. वाटेत, तुम्ही हिरवळ, निसर्गरम्य लँडस्केप्स आणि ऐतिहासिक अवशेषांमधून जाल, ज्यामुळे ट्रेकचा अनुभव समृद्ध होईल.

कृपया लक्षात ठेवा की हवामानाची स्थिती तपासणे आणि आवश्यक पुरवठा जसे की पाणी, स्नॅक्स, आरामदायक ट्रेकिंग गियर आणि जर तुम्हाला भूप्रदेशाची माहिती नसेल तर स्थानिक मार्गदर्शक घेणे उचित आहे. याशिवाय, तुमच्या भेटीदरम्यान किल्ल्याचे नैसर्गिक वातावरण आणि ऐतिहासिक महत्त्व यांचा आदर करणे महत्त्वाचे आहे. तोरणा किल्ल्यापर्यंतच्या ट्रेकचा आनंद घ्या आणि त्याच्या ऐतिहासिक खजिन्याचे अन्वेषण करा.